Eski Türklerde Hanım Ne Demek? Kadının Asaletine Dair Bir Yolculuk
Bazı kelimeler vardır ki, yalnızca bir unvan değil; bir medeniyetin kadına bakışını anlatır. “Hanım” kelimesi de bunlardan biridir. Günümüzde çoğu zaman saygı ifadesi olarak kullandığımız bu kelime, aslında kökleri Orta Asya bozkırlarına, Türk töresine ve kadının toplumdaki güçlü yerine uzanır. Bugün gelin, “hanım” kelimesinin eski Türklerdeki anlamına, tarihsel derinliğine ve ardındaki hikâyelere birlikte bakalım.
“Hanım” Kelimesinin Kökeni
“Hanım” kelimesi, Türkçe kökenli “han” sözcüğünden türemiştir. “Han” kelimesi, hükümdar, bey veya yönetici anlamına gelirken; “hanım” ise bu hükümdarın eşi, yani kraliçe, hatun, yönetici kadındır. Eski Türkçede “qanım” ya da “xanım” biçimlerinde geçen bu kelime, aynı zamanda saygı ve soyluluk ifade ederdi.
Yani “hanım” kelimesi sadece evdeki kadın değil, bir otorite sahibi, saygı gören, bilge kadını tanımlar.
Orhun Yazıtları’nda ve Göktürk dönemine ait bazı metinlerde “hatun” ve “hanım” kavramları birlikte geçer. “Hatun” daha çok resmî unvan olarak kullanılırken, “hanım” kelimesi daha içten, saygı dolu bir hitaptır. Bu da bize eski Türk toplumunda kadına hem devlet kademesinde hem aile içinde verilen önemin izlerini gösterir.
Bozkırın Kraliçeleri: Hanımların Toplumdaki Yeri
Eski Türklerde kadın, toplumsal yapının merkezindeydi. Göçebe yaşamın zorlukları içinde kadınlar, yalnızca evin değil, kabilenin de direğiydi. Hanın yanında oturur, karar meclislerinde yer alır, gerektiğinde orduya komuta ederdi.
Kaşgarlı Mahmud’un “Divânu Lügati’t-Türk” adlı eserinde, “Hanım sözü büyüklere, saygıdeğer kadınlara söylenir” ifadesi geçer. Bu da kelimenin hem sosyal hem duygusal bir derinliği olduğunu kanıtlar.
Örneğin, Uygur Devleti’nin kraliçesi Altun Hanım, diplomatik zekâsı ve liderliğiyle Çin saraylarında bile saygı görmüştür. Çin yıllıklarında “Türklerin kadın hükümdarı, bilge ve dirayetli” diye anılır.
Yani “hanım” sadece bir eş değil, gerektiğinde devletin aklı olabilen bir figürdü.
Bir Hikâye: İlbilge Hatun’un Mirası
Tarihte “hanım” kelimesinin ruhunu en iyi yansıtan isimlerden biri İlbilge Hatun’dur. Bilge Kağan’ın eşi olan İlbilge Hatun, devlet işlerinde aktif rol oynamış, hatta zaman zaman elçi kabul etmiş bir kadındı.
Rivayete göre, Bilge Kağan bir savaş öncesi kararsız kalınca, İlbilge Hatun şöyle der:
“Toprak erkekle alınır, kadınla korunur.”
Bu cümle, Türk kültüründe kadının yalnızca sevgi ve aileyle değil, devletin varlığıyla da ilişkilendirildiğinin simgesidir.
“Hanım” Kelimesinin Günümüze Yansıması
Bugün “hanım” kelimesini genellikle saygılı bir hitap biçimi olarak kullanıyoruz: “Ayşe Hanım”, “Fatma Hanım” gibi. Ancak çoğu zaman, bu kelimenin tarihsel ağırlığını fark etmiyoruz.
Bir zamanlar “hanım” olmak, bir otorite, bir bilgelik, bir zarafet göstergesiydi.
Günümüzde ise bu kelime, kadına duyulan saygının sembolü olarak yaşamaya devam ediyor.
Dilbilim açısından bakıldığında, “hanım” kelimesinin Türk dillerinde yaklaşık 1300 yıldır kullanıldığı, Moğolca ve Farsça gibi komşu dillerde de benzer biçimlerde yer aldığı tespit edilmiştir. Bu da kelimenin kültürel bir köprü niteliği taşıdığını gösterir.
Bir Kültürün Sessiz Gücü
Bozkırın rüzgârları, kadının sesini hiç susturmadı. Kadın, doğuran, koruyan, yöneten bir figürdü. “Hanım” kelimesi, bu gücün saygıyla anılmasının bir yoluydu.
Belki de bu yüzden, Türk mitolojisinde Umay Ana gibi dişil varlıklar da “koruyucu hanım” figürleriyle anılır.
Yani “hanım” kelimesi, hem dünyevi hem kutsal bir anlam taşır; bir toplumun kadına verdiği değerin kelimelere yansımış hâlidir.
Sen Ne Düşünüyorsun?
Bugün “hanım” kelimesini kullandığında, aklına saygı mı geliyor, yoksa geçmişten gelen bir asalet duygusu mu?
Sence modern dünyada “hanım” kelimesi eski anlamını koruyor mu, yoksa sadece bir hitap biçimine mi dönüştü?
Yorumlarda düşüncelerini paylaş; belki senin bakış açın, bu kelimenin tarihine yeni bir anlam katar.